کاشی کاری ایرانی
از هنر کاشی کاری برای تزئین کاخ‌ها، ساختمان‌های عمومی، بناهای تاریخی، مقبره‌ها و بناهای مذهبی مانند مساجد و مدارس علمیه استفاده می‌شود. اهمیت کاشی کاری در معماری ایرانی از دو عامل مهم ناشی می‌شود: نیاز به ضد آب بودن آجرهای سفالی ساده و نیاز به تزئین ساختمان‌ها. از قدیم الایام، ایرانیان از کاشی برای تزئین بناهای تاریخی بهره می‌بردند. به هر کجای ایران که بروید، کاشی‌کاری‌های پرزرق و برق و رنگارنگ، دیوارها، گنبدها و مناره‌های مساجد و تزئین لبه‌های ساختمان‌ها را خواهید دید. گنبدهای کاشی‌کاری مساجد ایران، با رنگ‌آمیزی زنده یادآور تخم‌مرغ فابرژ، احتمالاً یکی از خاطرات ماندگار شما از کاشی‌کاری ایران خواهد بود. کاشی کاری (کاشی کاری).
تاریخچه کاشی کاری ایرانی
در معبد ایلامی چغازنبیل، اولین شواهد آجر لعاب‌دار به قرن سیزدهم قبل از میلاد مربوط می‌شود. آجرهای لعاب‌دار و رنگی برای ساخت نقش برجسته در بین‌النهرین باستان، به‌ویژه در دروازه ایشتار بابل (حدود 575 قبل از میلاد) استفاده می‌شدند. صنعتگران بین‌النهرینی برای تزئین کاخ‌های امپراتوری ایران، مانند تخت جمشید، فعالیت می‌کردند. امپراتوری هخامنشی ساختمان‌ها را با کاشی های آجری لعاب‌دار تزئین می‌کرد، از جمله کاخ داریوش بزرگ در شوش و ساختمان‌های تخت جمشید. همچنین، امپراتوری ساسانی از کاشی کاری هایی با طرح‌های هندسی، گل‌ها، گیاهان، پرندگان و انسان‌ها با لعاب تا یک سانتی‌متر بهره می‌برد.
معرق های اسلامی
معرق‌های اولیه اسلامی در ایران عمدتاً از تزئینات هندسی مساجد و مقبره‌ها با آجر لعاب‌دار تشکیل می‌شوند. کاشی کاری فیروزه‌ای معمولی در قرن ۱۰-۱۱ رایج شد و بیشتر برای کتیبه‌های کوفی روی دیوارهای مسجد استفاده می‌شود. مسجد سید اصفهان (۱۱۲۲ م)، گنبد مراغه (۱۱۴۷ م) و مسجد جامع گناباد (۱۲۱۲ م) از بهترین نمونه‌ها هستند.
مشهورترین نمونه هنر اولیه کاشی کاری روی اجناس، ریتون موزاییکی است که در کاوش‌های مارلیک کشف شد و به “هزار گل” معروف است. این هنر در دوره‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی پیشرفت کرد. در دوره صفویه، تزئینات معرق اغلب با تکنیک هفت رنگ جایگزین می‌شود. تصاویر بر روی کاشی های مستطیلی ساده نقاشی و سپس پخته می‌شوند. تا زمان قاجار، پالت رنگ‌ها با زرد و نارنجی گسترش یافت. هفت رنگ کاشی کاری شامل سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی بود.
تکامل هنر کاشی کاری
سنت پارسی ادامه یافت و در بسیاری از نقاط جهان اسلام گسترش پیدا کرد. کاخ‌ها، ساختمان‌های عمومی، مساجد و مقبره‌ها به‌شدت با نقوش گل‌های رنگارنگ بزرگ و همچنین نقش‌های هندسی با پیچیدگی شگفت‌انگیز، خوشنویسی و تزئین شدند. عصر طلایی کاشی‌کاری ایرانی در زمان امپراتوری تیموری آغاز شد.
تکنیک های کاشی کاری
تکنیک‌های کاشی کاری در دوره تیموری
تکنیک مورا شامل برش کاشی های تک رنگ به قطعات هندسی کوچک و سرهم کردن آن‌ها با ریختن گچ مایع بین آن‌ها است. پس از سفت شدن پنل‌ها، این پنل‌ها بر روی دیوار ساختمان‌ها نصب می‌شوند. موزاییک به مناطق مسطح محدود نمی‌شود و از کاشی ها برای پوشاندن سطوح داخلی و خارجی گنبدها بهره می‌برند.
نمونه‌های بارز این تکنیک در دوره تیموری شامل:
– مسجد جامع یزد (۱۳۲۴-۱۳۶۵ میلادی)
– مسجد گوهرشاد (۱۴۱۸ میلادی)
– مدرسه خان در شیراز (۱۶۱۵ میلادی)
– مسجد مولانا (۱۴۴۴ میلادی)
از دیگر تکنیک‌های مهم کاشی کاری های گیره با گیره سفید و تسمه است. محراب‌ها به عنوان کانون مساجد، معمولاً مکان‌هایی هستند که پیچیده‌ترین کاشی کاری در آن‌ها انجام می‌شود. محراب مدرسه امامی اصفهان نمونه‌ای برجسته از پیوند زیبایی‌شناختی هنر خوشنویسی اسلامی و تزیینات انتزاعی به شمار می‌آید. طاق نوک تیز بالای محراب، کتیبه‌ای به خط کوفی دارد که در قرآن استفاده شده است.
مسجد شاه اصفهان، یکی از شاهکارهای معماری ایران در قرن هفدهم، گنبدی با کاشی کاری خیره‌کننده دارد. سالن نماز زمستانی این مسجد، یکی از بهترین مجموعه‌های کاشی کاری شده در جهان را در خود جای داده است. برای پوشاندن اشکال پیچیده تالار با الگوهای موزاییکی منسجم، تولید کاشی‌های متنوع ضروری است. این دستاورد نه تنها یک پیروزی تکنولوژیکی محسوب می‌شود، بلکه نمایش خیره‌کننده‌ای از زیورآلات انتزاعی است.